Almancada Düzensiz Fiiller Nasıl Çekimlenir?

Bu dersimizde, Almancada bulunan düzensiz fiiller ve onların çekimlerini inceleyeğiz. Konuya her zamanki gibi tanımlarla başlamak doğru olacaktır.

Fiil, bir “eylemi”, “oluşu” veya “durumu” ifade eden kelime veya kelime grubuna denir ve genellikle cümlenin yüklemi olarak işlev görür. Örneğin, “machen (yapmak)”, “essen (yemek)”, “sehen (görmek)”, “danken (düşünmek)”, “arbeiten (çalışmak)” gibi kelimeler birer fiildir.

Örneklerimizde de görüleceği üzere, Almancada fiiller “-en/n” son ekini sahiptir ve bu ekli hallerine “mastar hali” adı verilmektedir. Mastar ekini fiilden çıkardığımızda ise “fiil kökünü” elde ederiz.

“Peki, fiiller neden bu kadar önemli?” Aslında, Bir cümlede kullanıldıklarında genellikle zamanı ve kişiyi belirtirler. Gramer açısından genellikle “şahıs zamirlerine” göre çekimlenebilen ve “zamana” göre değişen kelimeler oldukları için oldukça önemlidirler.

Türkçede olduğu gibi Almancada da zamanları fiiller aracılığıyla anlatırız. Öyle ki, Türkçede “haber (bildirme) kipi” olarak bildiğimiz zamanları Almancada da görebilirsiniz. Almancada bulunan zamanlar sırasıyla aşağıda gösterilmiştir:

1. Präsens (şimdiki/geniş zaman)
2. Präteritum (di’li geçmiş zaman)
3. Perfekt (di’li geçmiş zaman)
4. Plusquamperfekt (miş’li geçmiş zaman)
5. Futur 1 (gelecek zaman)
6. Futur 2 (gelecekte bitmiş zaman)

Fiillerin zamanlarla olan etkileşimini inceledik. “Peki, fiildeki düzensizlikle zamanların nasıl bir bağlantısı var?” sorunu soralım. Tabi bunun için Almancada fiilleri düzenli ve düzensiz olmasına göre iki kategoriye ayıralım:

1. Düzenli fiiller
   • Zayıf / Kurallı Fiiller (Schwache / Regelmäßige Verben)
2. Düzensiz Fiiller
   • Kuvvetli (kuralsız) Fiiller (Starke / Unregelmäßige Verben)
   • Karışık Fiiller (Gemischte Verben / Mischverben)

❗ Karışık fiiller hem düzenli fiil hem de düzensiz fiil özelliği gösterdiği için dikkat edilmelidir. Her ne kadar düzenli fiil özelliklerine sahip olsa da, onları düzensiz fiiller kategorisine dahil ederiz.

Almancada Düzensiz Fiiller

Sıra geldi dersimizin konusu olan düzensiz fiilleri incelemeye. Malumunuz Almancadaki düzenli fiiller, belirli bir kalıba uyarak çekimlenmektedir. Zaten bu düzen nedeniyle onlara düzenli fiiller denilmektedir.

Buna karşılık düzensiz fiiller çekimlenirlerken, özellikle ikinci tekil şahıs zamiri olan “du” ve üçüncü tekil şahıs zamirleri olan “er/sie/es” zamirlerinin çekimlerinde çeşitli düzensizlikler görülmektedir.

çekim	ich	du	er/sie/es	wir	ihr	sie/Sie
düzenli	-e	-st	-t	-en	-t	-en
düzensiz	-e	🤷🏾‍♂️	🤷🏾‍♂️	-en	-t	-en

Yukarıdaki tabloda düzenli ve düzensiz fiillerin ilgili şahıs zamirlerine göre aldıkları ekler gösterilmiştir. Fark edeceğiniz üzere özellikle ikinci ve üçüncü tekil şahısların (du, er, sie, es) fiil köklerine aldıkları ekler her bir düzensiz fiil için farklı farklı olabileceği için ezberlenmesi gerekecektir.

Çekimleri ayrı başlıklarda derleyerek aralarındaki farkı gösterelim. İlk olarak kuvvetli (stark) olarak adlandırdığımız düzensiz fiilleri inceleyelim.

Kuvvetli Düzensiz Fiiller (Starke Verben)

Bir fiili kuvvetli düzensiz fiil yapan en temel özellik olarak, fiil köklerinde bulunan ünlü harflerin, özellikle “du” ve “er/sie/es” şahıs zamirlerinde ses değişikliğine uğramasıdır diyebiliriz.

Bu ses değişiklikleri, her bir düzensiz fiil için farklı farklı olduğundan ilgili fiilin çekimlerini de öğrenmenizi tavsiye ederiz.

İlk olarak düzenli bir fiil olan “machen (yapmak)” fiili ile düzensiz bir fiil olan “sehen (görmek)” fiillerinin şimdiki zaman çekimlerini kıyaslayalım ve aradaki farkı net bir şekilde görelim:

Zamir	machen	sehen
ich	mache	sehe
du*	machst	siehst
er/sie/es*	macht	sieht
wir	machen	sehen
ihr	macht	seht
sie/Sie	machen	sehen

İki fiilimizin de çekimine yakından baktığımızda “du, er-sie-es” şahıs zamirlerinde fiil köklerinde yaşanan sesli harf değişikliği net bir şekilde görülmektedir.

İşte düzensizlik budur! Almancada bir fiilin kökünde ses değişikliği oluyorsa net bir şekilde bunun düzensiz bir fiil olduğunu söyleyebiliriz.

Almancada düzensiz fiiller, her ne kadar “birinci tekil şahıs zamirinde (ich)” genel olarak düzenli fiillerdeki gibi -e eki alarak çekimlense de, düzensizliğin görülebildiği filler bulunmaktadır. Örneğin, “müssen, können” gibi tarz fiiller böylesi bir çekime sahiptir. Aşağıdaki tabloyu inceleyiniz:

zamir	wollen	müssen	sollen	können	dürfen
ich	will	muss	soll	kann	darf
du	willst	musst	sollst	kannst	darfst
er/sie/es	will	muss	soll	kann	darf
wir	wollen	müssen	sollen	können	dürfen
ihr	wollt	müsst	sollt	könnt	dürft
sie/Sie	wollen	müssen	sollen	können	dürfen

Ayrıca “sein (olmak)” fiilinin de nevi şahsına münhasır bir fiil çekimi vardır (Bakınız: Almanca yardımcı fiiller).

zamir	sein
ich	bin
du	bist
er|sie|es	ist
wir	sind
ihr	seid
sie|Sie	sind

Sıra geldi kuvvetli düzenli fiillerdeki fiil köklerindeki sesli harflerin nasıl değiştiklerini incelemeye. Almancada kuvvetli düzensiz fiillerin fiil kökünde bulunan sesli harflerin değişiklikleri aşağıdaki gibidir:

a	➡️ ä	fahren
au	➡️ äu	laufen
o	➡️ ö	stoßen
e	➡️ ie	sehen
e	➡️ i	helfen

Yukarıdaki harf değişimine göre, Almancada kuvvetli düzensiz fiiller, üç ana gruba göre çekimlenir diyebiliriz. Bunlar sırasıyla aşağıda gösterilmiştir:

1. Tip A-B-B
2. Tip A-B-A
3. Tip A-B-C

Tipler, fiil köklerinin, Präsens, Präteritum ve Partizip Perfekt formlarındaki yaşadıkları ses değişimlerini anlatır. Örneğin:

Tip	Präsens	Präteritum	Partizip Perfekt
A-B-B	lügen	logen	gelogen
A-B-A	fahren	fuhr	gefahren
A-B-C	sitzen	saß	gesessen

Karışık Düzensiz Fiiller (Gemischte Verben)

Almancada karışık düzensiz fiiller, hem düzenli hem de düzensiz bir fiil özelliği gösterir. Böylesi fiiller, “şimdiki zamanda (Präsens)” çekiminde sanki düzenli bir fiil gibi çekimlenir. Bu yüzden “geçmiş zaman düzensiz fiilleri (Präteritum)” olarak da adlandırabileceğimiz bu çeşit fiillere özellikle dikkat etmek gerekir.

Yani bir fiil, herhangi bir zaman çekimindeyken fiil kökünde ses değişkliği yaşamıyorsa ancak düzenli bir fiil olarak değerlendirilir.

Kısaca bir fiilin düzenli ya da düzensiz olup olmadığını onların şimdiki zaman (Präsens) ve geçmiş zaman (Präteritum) çekimlerine bakarak anlayabiliriz.

Aşağıdaki tabloda “machen (yapmak)” ve “kommen (gelmek)” fiillerinin Präsens ve Präteritum çekimleri eklenmiştir:

Gördüğünüz üzere bir kommen fiili Präsens formatında düzenli bir fiil gibi çekimlenirken Präteritum çekimlerinde ise fiil kökündeki o harfi, a harfine dönüşmüş, yani ses değişikliği yaşamıştır. Buna karşılık machen fiili, her iki zamandaki çekiminde de fiil kökünü muhafaza etmiştir.

Fiil köklerindeki ses değişikliği baskın olan bir özelliktir ve salt bu sebepten fiil düzensiz olarak yorumlayabilirsiniz. Ayrıca belirtmek isterim ki, Almancadaki fiillerin çok büyük çoğunluğu düzenli bir fiildir.

Präteritum çekimlerinde ses değişikliğine uğrayan fiillerin sahip olabileceği ses değişimi aşağıdaki tablodaki gibir.

ei	➡️ ie	bleiben
ei	➡️ i	greifen
i	➡️ a	singen
ie	➡️ o	fliegen
e	➡️ a	helfen
e	➡️ o	fechten
a	➡️ u	fahren
a	➡️ ie	fallen

“Peki, tüm bu bilgiler ışığında yeni bir fiili nasıl öğrenmeliyim?” Yazının sonlarına doğru, yeni bir fiil öğrenirken uyguladığım taktikten bahsetmek istiyorum. İlgili fiilin üçüncü tekil şahıs zamirindeki ilk üç zamandaki çekimine bakıyorum. Böylece fiil kökündeki ses değişikliği varsa kolayca tespit edebiliyor ve Perfekt yardımcı fiilinin ne olduğunu (haben ya da sein) kolayca öğrenebiliyorum. Tablolaştırırsam:

Zamir	Fiil	Präsens	Präteritum	Perfekt
er/sie/es	essen (yemek)	isst	aß	hat gegessen
er/sie/es	fahren (gitmek)	fährt	fuhr	ist gefahren
er/sie/es	machen (yapmak)	macht	machte	hat gemacht
er/sie/es	kommen (gelmek)	kommt	kam	ist gekommen

Fiil öğrenme tabloma göre diyebilirim ki; essen kuvvetli düzensiz fiil ve haben yardımcı fiilini kullanıyor, fahren kuvvetli düzensiz bir fiil ve sein yardımcı fiilini kullanıyor, machen düzenli bir fiil ve haben yardımcı fiilini kullanıyor, kommen kuvvetsiz düzensiz bir fiil ve sein yardımcı fiilini kullanıyor.